زبان‌آموزانی که قصد تحصیل در ایران، مشارکت در پروژه‌های فرهنگی یا همکاری‌های سیاسی با کشورهای فارسی‌زبان دارند، باید از لحاظ زبانی ارزیابی شوند. اما تا پیش از طراحی آزمون پارس، هیچ سازوکار بومی، برای این سنجش وجود نداشت.
ندا زمان فشمی – روزنامه اطلاعات| آزمون بسندگی زبان فارسی در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین طرح‌های علمی در حوزه آموزش زبان فارسی برای غیرفارسی‌زبانان تبدیل شده است. آزمون بسندگی، آزمونی است که توانش زبانی فارسی‌آموزان را ارزیابی کرده و با انتشار گزارشی برای هر زبان‌آموز، او را از سطح زبانی خود مطلع می‌کند.
دکتر احمد پورقاسم، رئیس دپارتمان بین المللی زبان دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دبیر کمیته آموزش و پژوهش شبکه دانشگاه‌های جهان اسلام و سرپرست پروژه آزمون بسندگی که در این زمینه دو جلد کتاب پژوهشی درباره ساختار، عملکرد و اعتبارسنجی آزمون بسندگی پارس را نیز منتشر کرده‌است، در گفتگویی با اطلاعات درباره ضرورت شکل‌گیری آزمون پارس، جایگاه بین‌المللی آن و نقد سیاست‌های فعلی سخن گفته است.
*چه ضرورتی باعث شد پروژه‌ای مانند آزمون بسندگی «پارس» شکل بگیرد؟
رشد آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان دیگر یک روند حاشیه‌ای نیست، بلکه واقعیتی فراگیر در بسترهای علمی، فرهنگی و حتی دیپلماتیک است. سازمان دانشجویان وزارت علوم افقی ۳۲۰ هزارنفری برای جذب دانشجویان غیرایرانی تعیین کرده‌است.
سازمان همکاری‌های اسلامی یکی از زبان‌های اصلی خود را زبان فارسی تعیین کرده‌است. یکی از آموزش‌ها در برخش کشورهای غربی ازجمله سوئد، آموزش زبان فارسی است. این مثال‌ها در کنار تعداد قابل‌توجهی مثال‌های دیگر این تفکر را در ما تقویت می‌کند که نبود یک معیار علمی و جامع برای سنجش مهارت‌های زبان فارسی، یک خلأ اساسی در نظام آموزش بین‌المللی محسوب می‌شود.
زبان‌آموزانی که قصد تحصیل در ایران، مشارکت در پروژه‌های فرهنگی یا همکاری‌های سیاسی با کشورهای فارسی‌زبان دارند، باید از لحاظ زبانی ارزیابی شوند. اما تا پیش از طراحی آزمون پارس، هیچ سازوکار بومی، علمی و استانداردی که اسناد علمی آن در اختیار اهل علم و دانشجویان قرار گرفته‌باشد برای این سنجش وجود نداشت.
بنابراین ضرورت طراحی آزمون پارس نه از یک دغدغه داخلی، بلکه از یک مطالبه جهانی و منطقه‌ای نشأت گرفت. ما به‌دنبال خلق ابزاری بودیم که بتواند مانند آیلتس برای انگلیسی یا TOPIK برای کره‌ای، جایگاهی رسمی و مورد اعتماد در سنجش زبان فارسی ایفا کند.
*آزمون پارس چه ویژگی‌هایی دارد که آن را از دیگر تلاش‌ها در این حوزه متمایز می‌کند؟
نخستین ویژگی کلیدی آزمون پارس، بهره‌گیری از اصول روان‌سنجی و استانداردهای بین‌المللی در کنار توجه دقیق به بافت بومی زبان فارسی است. توجه به پیکره زبانی مشتمل بر کلمات کتاب‌های آموزشی این حوزه در کشورهای فارسی‌زبان یکی از رئوس اولیه ما در طراحی آزمون بوده‌است.
این آزمون با هدف سنجش چهار مهارت اصلی زبان، (خواندن، نوشتن، شنیدن و گفتار) طراحی شده و در هربخش، سؤالات به‌گونه‌ای چینش یافته‌اند که توانایی کاربردی زبان‌آموز را در موقعیت‌های واقعی ارزیابی کنند.
ما از مدل‌های سنجش مدرن، تحلیل آزمون و شاخص‌های آماری بهره گرفتیم تا نه‌فقط اعتبارسنجی کیفی، بلکه سنجش کمی و قابل اندازه‌گیری داشته باشیم. اما وجه تمایز اصلی آن، درتوجه به عناصر فرهنگی و اجتماعی زبان فارسی است. برخلاف آزمون‌های وارداتی که زبان را به‌صورت خنثی و بدون بافت فرهنگی می‌سنجند، آزمون پارس در طراحی سناریوها، متون و حتی گزینه‌های پاسخ‌دهی، توجه ویژه‌ای به سبک‌های گفتاری، واژگان رایج و دستور زبان فارسی داشته‌است.
نکته دیگر نحوه برگزاری آزمون است. سیستم احراز هویت لحظه‌ای در آزمون، سیستمی است که با استفاده از جدیدترین امکانات هوش مصنوعی، امکان برگزاری آزمون به صورت برخط را بدون اینکه تقلبی صورت گیرد در همه کشورها فراهم می‌آورد. این امکان حتی در آزمونی مانند آیلتس نیز با این کیفیت فراهم نیست. تکیه بر تجارب مهندسان مسلمان، افتخاری است که این نظام مهندسی را در آزمون استوار ساخته‌است.
*کتاب «روایی و پایایی آزمون زبان فارسی پارس» چه جایگاهی در تثبیت اعتبار علمی آزمون دارد؟
این کتاب را باید سنگ بنای علمی آزمون پارس دانست. تیم پژوهشی ما، متشکل از متخصصان زبان‌شناسی، ارزیابی آموزشی و روان‌سنجی، در این اثر تلاش کرده‌اند عملکرد آزمون پارس را با دقت و جزئیات بررسی کنند.
تحلیل‌های آماری از جمله ضریب آلفای کرونباخ، تحلیل همبستگی و ارزیابی دقیق شاخص‌های روایی محتوایی، سازه‌ای و ملاکی، این اثر و مجلد بعدی را به یک سند علمی قابل‌استناد برای استفاده دانشمندان همه کشورها تبدیل کرده‌است. این کتاب نه‌فقط به بیان ادعاها، بلکه به ارائه داده‌های تجربی، ارجاع‌های معتبر و رویکرد پژوهش‌محور متکی است. همچنین ساختارش به گونه‌ای طراحی شده که ضمن حفظ زبان تخصصی برای مخاطبان دانشگاهی، مدیران آموزشی و نهادهای تصمیم‌گیر، قابل‌فهم و بهره‌برداری باشد.
*ساختار آزمون پارس چگونه طراحی شده و چطور اصول روان‌سنجی در آن پیاده شده‌اند؟
ساختار آزمون به‌صورت ماژولار طراحی شده تا هر مهارت زبانی به‌طور مستقل اما در تعامل با سایر مهارت‌ها سنجیده شود. در بخش شنیداری، از فایل‌های صوتی با لهجه معیار فارسی استفاده شده که شامل مکالمات واقعی، سخنرانی‌ها و سناریوهای کاربردی هستند.
در بخش گفتاری، فارسی‌آموز باید به پرسش‌هایی پاسخ دهد یا در موقعیت‌هایی مثل بحث علمی یا گفتگوی روزمره نقش‌آفرینی کند. بخش خواندن شامل متون علمی، خبری و فرهنگی است و بخش نوشتاری داوطلبان را در نگارش متون تحلیلی یا توصیفی به چالش می‌کشد. شاخص‌هایی مثل ضریب دشواری، تمایز آیتم‌ها، آلفای کرونباخ و تحلیل همبستگی در نسخه‌های آزمایشی آزمون محاسبه شدند تا قابلیت اعتماد آزمون اثبات شود.
*نقش نهادهای مستقل مثل مؤسسه موج تفکر دانش‌گستر در این مسیر چه بوده؟
موفقیت این پروژه بدون حضور نهادهای علمی مستقل ممکن نبود. مؤسسه موج تفکر دانش‌گستر، با تمرکز بر استقلال علمی، چابکی اجرایی و استفاده از ظرفیت‌های دانشگاهی و تأمین هزینه‌ها نقش محوری در این مسیر ایفا کرده‌است. طراحی، اجرا، تحلیل داده‌ها و مستندسازی و تأمین تمامی هزینه‌های آزمون همگی تحت مدیریت این نهاد انجام شد. همچنین ارتباط مؤثر با شبکه دانشگاه‌های جهان اسلام (سینوو) و جذب حمایت از نهادهای فراملی مثلCOMSTECH، باعث شد آزمون پارس از یک پروژه داخلی به یک پروژه دارای ظرفیت جهانی تبدیل شود.
*نقش شبکه‌های بین‌المللی مثلCOMSTECH، CINVU در حمایت از آزمون چگونه بوده؟
شبکه‌های علمی بین‌المللی نقش کلیدی در تبدیل یک پروژه ملی به معیار جهانی دارند. همکاری با COMSTECH، CINVUبه ما این امکان را داد تا آزمون پارس را در سطحی فراتر از فضای داخلی مطرح کنیم. این نهادها با برگزاری نشست‌های تخصصی، حمایت علمی از اسناد پژوهشی و ایجاد ارتباط با دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشورهای اسلامی، به معرفی آزمون پارس در دانشگاه‌ها کمک شایانی می‌کنند.
همچنین مذاکراتی برای پذیرش این آزمون در فرآیندهای پذیرش دانشجویان در کشورهای عضو این شبکه‌ها در جریان است. این تعاملات بخش مهمی از برنامه جهانی‌سازی زبان فارسی از مسیر علمی و استاندارد است.
*چرا نمی‌توان از ساختار آزمون‌های وارداتی مانندTOEFL،IELTS و غیره در فضای فارسی‌زبان استفاده کرد؟
زبان فارسی ویژگی‌های دستوری، معنایی و فرهنگی خاصی دارد که در طراحی سؤالات و ساختار آزمون باید مورد توجه قرار گیرد. آزمون پارس با نگاه بومی طراحی شده‌است؛ یعنی نه‌تنها زبان، بلکه بافت فرهنگی، اجتماعی و آموزشی جامعه فارسی‌زبان درآن لحاظ شده‌است. آزمون‌های وارداتی فاقد این حساسیت فرهنگی هستند و درنتیجه، ارزیابی‌شان ممکن است فاقد دقت لازم برای سنجش زبان‌آموزان فارسی‌زبان باشد. آزمون پارس تلاش کرده همه این خلأها را پوشش دهد و معیار بومی مورد اعتماد باشد.
*آیا آزمون پارس بر رویه‌های موجود در نهادهای رسمی فعال در حوزه آموزش زبان فارسی نقد دارد؟
بی‌تردید. آزمون پارس نه‌تنها یک پروژه علمی، بلکه واکنشی روشن به خلأهایی‌ست که در برخی نهادهای رسمی و مدعی آموزش زبان فارسی مشاهده می‌شود. در شرایطی که برخی ساختارهای رسمی، به‌جای تمرکز بر استانداردسازی علمی، گرفتار نگاه‌های تبلیغاتی، درآمدزایی، شعاری یا حتی گزینشی شده‌اند، آزمون پارس تلاش کرده تا الگویی متفاوت مبتنی بر داده، تحلیل و سند ارائه دهد.
نگاه اقتصادی در دانشگاه‌ها، انحصاری در بنیادهایی با بودجه‌های هنگفت دولتی و تمرکز بر بازنمایی ظاهری در مؤسسات خصوصی، نه‌تنها مانعی برای اعتبارسازی واقعی‌ست، بلکه اعتماد جامعه علمی بین‌المللی را به‌شدت کاهش می‌دهد.
ما با انتشار مستندات آزمون ازجمله ساختار طراحی، شاخص‌های روان‌سنجی و تحلیل‌های آماری، فرصتی ایجادکرده‌ایم که هر نقدی به صورت مستدل و مستند منتشر شود و جای خود را از فضای مبهم، احساسی یا بعضاً تخریبی، به گفتگوی علمی و روشمند بدهد. این مسیر، زمینه را برای پالایش مستمر و اصلاحات تخصصی فراهم می‌کند، نه فضاهایی که درآن «نقد» با انگ‌زنی یا حاشیه‌سازی اشتباه گرفته می‌شود.
*کتاب «آزمون بسندگی پارس» چه نقشی در بنیان‌گذاری چارچوب سنجش زبان فارسی داشته‌است؟
این اثر درواقع نقطه آغاز طراحی عملیاتی آزمون و تثبیت چارچوب سنجش مهارت‌های زبان فارسی بود. این کتاب حاوی ۱۵ آزمون استاندارد در سه سطح مقدماتی، متوسط و پیشرفته است که هر کدام به‌صورت هدفمند برای سنجش مهارت‌های چهارگانه زبانی طراحی شده‌اند. علاوه بر تنوع آزمون‌ها، هر آزمون با فایل صوتی اختصاصی، پاسخ‌نامه علمی و تمرین‌های تکمیلی آنلاین همراه است که امکان سنجش دقیق و مستمر را برای زبان‌آموز فراهم می‌کند.
یکی از نکات برجسته در این اثر، استفاده از موقعیت‌های ارتباطی واقعی در طراحی سؤالات است؛ یعنی زبان‌آموز نه‌تنها دانش زبانی، بلکه توانایی کاربرد زبان در زمینه‌های علمی، دانشگاهی، فرهنگی و روزمره را تمرین و ارزیابی می‌کند. این جلد نه‌تنها ابزار اجرایی آزمون را فراهم کرده، بلکه نشان داده چگونه اصول روان‌سنجی، تحلیل زبان‌شناختی و رویکرد بومی می‌توانند در یک اثر آموزشی تلفیق شوند. در کنار جلد دوم که مبنای اعتبارسنجی و تحلیل علمی آزمون است، این کتاب حکم زیرساخت فنی و آموزشی پروژه آزمون پارس را دارد.
*انتشار آثاری از این دست چه تأثیری بر آموزش زبان فارسی در سطح جهانی دارد؟
انتشار این‌گونه آثار تخصصی، فراتر از تولید محتوای آموزشی، نقشی زیرساختی و تحول‌آفرین در مسیر جهانی‌سازی زبان فارسی دارد. نخست اینکه در حال حاضر هیچ آزمون بسندگی فراگیر و مورد اجماع بین‌المللی برای زبان فارسی وجود ندارد که بتواند همچون آیلتس برای انگلیسی یا DELF برای فرانسوی، در پذیرش دانشگاهی، مهاجرت تحصیلی و همکاری‌های علمی مبنا قرار گیرد.
آزمون پارس و کتاب‌های مرتبط با آن، با طراحی علمی و بومی، این خلأ را پر کرده و امکان شکل‌گیری یک معیار جهانی برای زبان فارسی را فراهم می‌آورد. دوم، انتشار مستندات دقیق آزمون ازجمله نمونه سؤال‌ها، شیوه‌های طراحی، شاخص‌های روان‌سنجی و تحلیل‌های مربوط به روایی و پایایی، باعث می‌شود جامعه علمی، از دانشگاهیان و پژوهشگران گرفته تا نهادهای آموزشی بین‌المللی، به‌صورت شفاف درجریان روند توسعه آزمون قراربگیرند.
این شفافیت، اعتماد علمی را افزایش می‌دهد و آزمون را از یک پروژه بسته به یک فرآیند مشارکتی تبدیل می‌کند. افزون بر این، چنین انتشارهایی مانع از شکل‌گیری فضای داوری ناعادلانه، غیرعلمی و شخصی‌محور می‌شود؛ زیرا وقتی اسناد علمی در دسترس باشند، نقدها نیز باید بر پایه سند و تحلیل باشند، نه براساس گمانه‌زنی یا نگاه‌های حاشیه‌ای. در نهایت، این آثار هویت علمی و بین‌رشته‌ای زبان فارسی را تقویت می‌کنند. زبان فارسی دیگر فقط میراثی فرهنگی نیست بلکه به ابزاری سنجش‌پذیر در فضای علمی بین‌المللی تبدیل می‌شود.
*چشم‌انداز آینده آزمون پارس را چگونه می‌بینید؟ آیا می‌تواند به یک معیار جهانی تبدیل شود؟
چشم‌اندازی که برای آزمون پارس ترسیم کرده‌ایم، کاملاً بین‌المللی است. با توجه به گسترش علاقه به یادگیری زبان فارسی در کشورهای همسایه، جهان اسلام و حتی اروپا و شرق آسیا، آزمونی مثل پارس می‌تواند نقشی فراتر از سنجش زبان ایفا کند. ما قصد داریم این آزمون را به‌عنوان مرجع رسمی در پذیرش دانشجو، مهاجرت تحصیلی و همکاری‌های فرهنگی معرفی کنیم. همکاری با نهادهای بین‌المللی مانند یونسکو، ALECSO، ISESCO و COMSTECH برای رسمی‌سازی و اعتباربخشی بیشتر آزمون پارس در دستور کار قرار دارد. همچنین در حال رایزنی با دانشگاه‌های جهان اسلام هستیم تا آزمون پارس به‌عنوان معیار سنجش زبان فارسی در فرآیند پذیرش دانشجویان در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری به رسمیت شناخته شود. تحقق این چشم‌انداز، علاوه بر اعتبار علمی، نیازمند حمایت نهادهای داخلی، تسهیل‌گری دیپلماسی آموزشی و گسترش همکاری‌های فراملی است. این مسیر، در کنار انتشار مستندات و شفاف‌سازی رویه‌ها، می‌تواند زبان فارسی را به جایگاه شایسته‌اش در آموزش جهانی برساند.
