بیات زنجانی در حوزههای فقهی حداقل 25 یا 26 رأی خاص دارند که نسبت به فقه رایج متفاوت است. مثل رؤیت هلال، مالکیّت معنوی، شنیدن و شنواندن صدای زن و نیز درباره نجاست و طلاق.
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، در سنت حوزوی چندان مرسوم نیست که در زادروز مراجع و علما به زندگی و فعالیت های آنان بپردازند ولی وقتی میتوان در حیات گفت و نوشت چرا باید به بعد سپرد؟
مصاحبۀ حاضر با آیت الله ایازی به بهانۀ سالروز تولد آیت الله اسدالله بیات زنجانی است و دربارۀ این مرجع تقلید که شاید صفت "متفاوت" او را بیشتر بشناساند. آقای ایازی عضو ارشد مجمع محققین و مدرسین حوزۀ علمیه قم است.
علاقهمندیم درباره شخصیت علمی، اخلاقی و سیاسی حضرت آیتالله اسدالله بیات زنجانی نکاتی را ارائه فرمایید.
ایشان از اساتید قدیمی حوزه علمیه قم هستند و من بیش از پنجاه سال است ایشان را از نزدیک به عنوان استاد محقق میشناسم.
پیش از انقلاب، ابتدا دروس سطح حوزه را تدریس میکردند و چون شاگرد علامه طباطبایی بودند، دروس فلسفه، منظومه و اسفار را ارائه و تدریس میکردند و سپس در دهه پنجاه، تدریس درس خارج را در مدرسه حجتیه آغاز کردند و گروهی در آن دروس شرکت میکردند. مباحث ایشان در آنجا به صورت موضوعی در زمینه «کتاب زکات» بود. پس از انقلاب نیز این روند تدریس ادامه یافت؛ با وجود اینکه ایشان مدتی در مجلس حضور داشتند و سه دوره نماینده مجلس بودند، اما در عین حال کارهای علمی خود را تعطیل نکردند و در همان دوران مجلس نیز برای عدهای تدریس میکردند و دروس مختلفی را ارائه میدادند.
گواه مقام علمی ایشان، یک دوره اصولِ هشتجلدی و یک دوره فقهِ دهجلدی است که در قالب حاشیه عروه الوثقای سید یزدی نگاشته شده است. فارغ از کتابهایی که در حوزه عقاید، اخلاق، مباحث اجتماعی و مسائل خاصِ تحلیل فقهی دارند، این مجموعه اصول و فقه نشاندهنده گستردگی مباحث، قدرت علمی و سابقه تدریس ایشان در حوزه علمیه قم است.
نکته دیگر اینکه ایشان در حوزههای فقهی نوآوریهایی دارد و مباحثی را مطرح کردند که هرچند برپایه مبانی و اقوال پیشینیان است اما چون ناظر به مسائل مورد ابتلا و چالشبرانگیز طبیعی بود عدهای بخواهند بر آن اشکال و نقد وارد کنند، اما مباحث مطرح شده توسط ایشان، موضوعات کهنه و قدیمی نبود.
برخی دیگر نیز مطالبی گفته بودند، اما به خصوص در بحث روزه یا برخی نوآوریهای دیگر احکام مدنی، شجاعت و شهامت ایشان بود که درباره مشکلاتی که جامعه با آنها روبروست، مطالبی را بیان و عرضه کنند. از این جهت، قدرت علمی، استدلالی و نگاه اجتماعی ایشان که ناظر به چالشها و موضوعات محل ابتلای جامعه است با شناخت جامعه و بایستههای آن را مطرح کرده و بدین جهت، حائز اهمیت است.
ایشان چهرهای در کنار فعالیتهای سیاسی و اجتماعی، بدون بهرهگیری از پتانسیلهایی که موقعیتها میتوانست برایشان ایجاد کند، به اینجا رسیدهاند. تحلیل شما از این قسمت چیست؟
هر کس از نزدیک با ایشان آشنا باشد، دو ویژگی ایشان را کاملاً میشناسد؛ یکی اخلاق حسنه و خلیق بودن ایشان و نوع تعامل و مدارا با عقاید و آرای مختلف و فراهم کردن زمینههای گفت وگو با تمامی جریانات علمی و سیاسی است که از نوع مشی ایشان میتوان رویکرد اخلاقیشان را مشاهده کرد.
ایشان در جهات تربیتی نیز مثال زدنی بودهاند؛ پیش از انقلاب به یاد دارم که گاهی که در منزل و محافل ایشان شرکت میکردیم و از نزدیک با این خصوصیت روحی ایشان آشنا بودیم که فردی خلیق و مهربان هستند. حتی از دوره درس اخلاق ایشان تحت عنوان «درآمدی بر خودسازی» که محصول همان مجموعه بحثهاست، میتوان فهمید یک شخصیت متخلق این خصوصیات را در خود جمع کرده و برای دیگران بیان میکند.
نکته دوم اخلاقی که همه مراجعان و آشنایان ایشان میدانند، که ایشان بسیار علاقهمند به گرهگشایی و راه انداختن کار مردم هستند. سعی در قضای حوائج مومنان که در اصول کافی بیان شده یک اصل برای ایشان است.
کمتر کسی است که نداند وقتی افرادی و مراجعینی نزد ایشان میآمد و کاری داشت، سعی ایشان بر این بود که به گونهای مشکل را حل کنند. اگر نمی تواند کاری نکند که مراجعه کننده رنجیده خاطر باشد. کسانی که در مجلس بودند میدانستند مراجعات ایشان چقدر زیاد و چگونه با آنان برخورد می کند؛ ایشان مدتی عضو هیئترئیسه و نایبرئیس مجلس بودند و میدیدندکه افراد مختلف به ایشان مراجعه میکنند. تا جایی که مقدور بود برای مسئولان نامه مینوشتند و درخواست حل مشکلات افراد را داشتند. این ویژگی در دورههای مختلف مجلس برای نمایندگانی که با ایشان آشنا بودند، برجسته بود و بارها من از نمایندگان این وصف اخلاقی ایشان را شنیده بودم؛ ایشان واقعاً میخواستند کاری برای مردم انجام دهند و تا جائی که می¬ جواب منفی ندهد و پاسخ منفی به کسی ندهد. حتی گاهی برخی تصور میکردند این میزان از اهتمام برای راه انداختن کار مردم شاید در این حد درست نباشد، اما اعتقاد اخلاقی ایشان بر انجام این کار بود.
نکته دیگری که درباره شیوه زندگی و زهد ایشان لازم است، بیان کنم تا جایی که من اطلاع دارم، ایشان از حقوق بازنشستگی دانشگاه استفاده میکنند و از وجوهات استفاده نمیکند و با همان حقوق شخصی امور زندگی خود را میگذراند.
اینکه ایشان توانستهاند سالم زندگی کنند و به سلامت تا این مرحله برسند، به نظر شما ناشی از چیست؟
– این موضوع ناشی از تربیتی است که در تربیت خانوادگی در خانه ای که پدر و مادر اهل تدین و مواظب انجام گرفته است. پدر ایشان در خانوادهای روستایی و کشاورزِ و زحمتکش به دنیا آمد و تربیت شد و به این سبک زندگی عادت کردهاند که خود یک طرف قصه است، اما نکته دوم تربیت در دست اساتید بزرگ آن زمان؛ زیرا پیش از انقلاب ایشان تحت نظر اساتید بزرگی تلمذ کرد و شیوه درسهای قدیم حوزه ها به جز تدریس، انتقال معارف اخلاقی بود.
درس های پیشینان اگر اسم اخلاق نداشت، اما مشی آن اخلاقی بود. وانگهی مبارزه و زندان خودش خودسازی ایجاد میکرد. آیت الله بیات کسی بود که پیش از انقلاب اهل مبارزه بود و خود و خانوادهاش را به خطر میانداخت و هزینه این مبارزه را با شوق و علاقه میپرداخت، معلوم است که باید چنین تربیت نفسانی را در خود ایجاد کرده باشد تا حاضر به مبارزه باشد.
پس از انقلاب هم لایخاف لومه لائم به نقد مسئولین و حرکت اصلاحی را دنبال کرد و در کنار مردم قرار گرفت و حاضر به سکوت و مماشات نشد این مواضع، ناشی از آن تربیت دینی و اخلاقی است که در وقتِ سخن گفتن و موضعگیری، دیگر به ملاحظات شخصی و به منافع خود فکر نکند و مدافع حقوق مردم باشد.
اگر بخواهید نوع نگرش ایشان به جامعه و انسانیت را بیان کنید، آیا میتوانیم ایشان را جزو نواندیشان جریان این صدسال اخیر، تعریف کنیم؟
وقتی آثار ایشان را در بحث عدالت، کرامت انسان و نگاهشان به نقد فقه سنتی در حقوق انسان و بشر ملاحظه میکنیم، میبینیم که ایشان معتقدند فقه در صورتی میتواند فعال و پویا باشد که با چالشها و نیازهای امروز جامعه، نگاهی واقعبینانه و تکاپوگر داشته باشد؛ یعنی با عصر و زمان و نقش زمان و مکان وفق داشته باشد.
مثلا در بحث حقوق زنان و یا دیه زن و یا حکم روزه، مشکلی برای بیماران دیابتی یا کلیوی وجود دارد که نمیتوانستند بیآبی را تحمل کنند و دکتر آنها را از روزه گرفتن منع کردهاند. ایشان با استناد به برخی آیات قرآن و روایات، یک ملاک کلی استخراج کردند و فرمودند کسانی که نمیتوانند بدون نوشیدن آب روزه بگیرند، میتوانند در حد ضرورت آب بنوشند و روزه را بگیرند. این فتوا راه را برای افراد زیادی که علاقه به روزه داشتند اما نگران بیماری و زیان بودند باز کرد و بعدها برخی مراجع دیگر نیز این مسئله را بیان کردند. این نشاندهنده رویکرد ایشان برای حل مشکلات در زمینههای حقوق انسان،حقوق بشر، عدالت اجتماعی و دفاع از حقوق زندانیان و برخی از مسائل حوزههای اجتماعی است که در آنها ایشان فعال بوده و موضع اجتماعی و علمی میگرفته اند.
مثلا مواضع ایشان در رابطه با تطبیق اعتراض به محاربه و مسائل مختلف دیگری که به آنها ورود کردهاند، نشان از فعالیت و نواندیشی فقهی و دینی ایشان دارد. ایشان همچنین یکی از پنج نفر مؤسس و عضو شورای اصلی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم هستند. پیش از آن نیز عضو مجمع روحانیون مبارز بودند و در دانشگاه نیز تدریس میکردند. این تجربههای اجتماعی و سیاسی و حضور در متن مردم، زمینهای شد تا وقتی درباره فقه میاندیشند، نگاهی متفاوت از نگاههای سنتی داشته باشند و فقهشان عینیتگرا و با توجه به زمان و مکان باشد.
آرا و اندیشههای ایشان در حوزه نوآوریهای فقهی، اصولی و تفسیری چگونه است؟
ایشان در حوزههای فقهی حداقل ۲۵ یا ۲۶ رأی خاص دارند که نسبت به فقه رایج متفاوت است. مثل رؤیت هلال در یک نقطه در کره زمین برای همه نقاطی که با محل رؤیت شب مشترک دارند حجّیّت دارد در باب حقوق معنوی : مالکیّت معنوی به رسمیت شناخته میشود به این معنی که صاحب اثر تمام حقوق مالک را داراست و کسی حق ندارد بدون اجازه وی از اثری که آفریده بهره ببرد. صرف شنیدن و شنواندن صدای زن حرام نیست مگر آنکه قصد ریبه، ترویج باطل و مانند بر آن مترتّب شود. مطابق کرامت انسانی همه انسانها پاک هستند واساساَ انسان به واسطه عقیده نجس نمی شود در واقع این نجاست نجاست سیاسی است. زمانی که قاضی به هر دلیلی یقین پیدا کند که زندگی برای زوجه دارای عسرو حرج است، می تواند حکم به طلاق را که تنها راه حلّ ممکن است صادر کند و به دلیل وجود کراهت زوجه(به هر دلیلی) کسب رضایت زوج برای اصل طلاق لازم نیست.
البته این سخنان همگی با صناعت فقهی و نقد و بررسی ادله مشهور و مستند به ادله است و بلکه میتوان گفت بدون سابقه در میان اقوال فقهای پیشین نیست؛ اما چون ناظر به نیازهای جامعه و مورد ابتلا است، قابل توجه و استفاده میباشد. اگر انشاءالله آن ده جلد مباحث فقهی ایشان به طور کامل منتشر شود، میتوان بیشتر در این زمینه صحبت کرد. در مورد ویژگیهای قلمی نیز، ایشان آثار و تألیفات متعددی به زبانهای فارسی و عربی دارند و سالهای طولانی به زبان عربی نگاشتهاند که نشاندهنده غنای آثار است.
به عنوان آخرین سوال، دلبستگی ایشان به نظام، انقلاب و امام چگونه است؟
هر کسی که امروز دلبسته به انقلاب و ایران باشد، حساسیتهایی دارد؛ از جمله اینکه همبستگی کشور حفظ شود و طبقات مختلف اجتماعی حضور داشته باشند. پاسخگوی مشکلات مردم باشد. ایشان نسبت به کارهایی که باعث اذیت، آزار و عصبانیت مردم میشود، از جمله گرانی، تورم و سوءاستفادههای مالی، مدیریت افراد ضعیف و ناکارامد، بسیار حساس هستند. آیتالله بیات مسائل انقلاب و نظام را از دیدگاه مردم میبینند؛ یعنی معتقدند تا وقتی مردم مدافع این انقلاب باشند، نگرانی نخواهد بود. اما اگر هر روز دائره نقد کوچکتر شود، خط قرمزها زیادتر شود، انتخابات واقعی به محاق برود، آزادی احزاب محدود شود، نگرانی برای کشور وجود دارد؛ دفاع از تمامیت کشور به خطر می افتد. به همین دلیل از موضع دلسوزی برای انقلاب و کشور انتقاد میکنند. طبعاً نگاه ایشان با کسانی که به گونهای عمل میکنند که باعث ناراحتی مردم میشوند متفاوت است؛ ایشان با آرمان حفظ انقلاب یعنی آزادی، استقلال و جمهوری اسلامی سه اصل شعار انقلاب پایبند است، اما از طریق حمایت مردم،حفظ تمامیت کشور و نفی دخالت دشمن، و هرگونه تضعیف اصول جمهوریت نظام را نقد میکنند.
۳۱۲۲۱
