فیشها کاغذهای کوچکی به قطع ۱۰ در ۱۵ سانتیمتر میباشند که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در آرشیو مخصوص فرهنگ فارسی نگهداری میشوند… اگر این فیشها را در سطح مسطحی در کنار هم قرار دهیم، استان فارس با آن مفروش خواهد شد!
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، زمانی که هنوز واژهها روی کاغذهای ده در پانزده سانتیمتری نفس میکشیدند و «فرهنگنویسی» نه یک پروژه که یک شیوه زیستن بود، مردی آرام و کمحرف، عمر خود را وقف واژهها کرد.
آنچه امروز با نام «فرهنگ فارسی معین» میشناسیم، حاصل عشقی است که با صبر، وسواس علمی و ایمانی عمیق به میراث زبانی ایران درآمیخت؛ حاصل بیش از یک میلیون فیش، دهها سال مطالعه، همکاری با بزرگترین نامهای فرهنگ و ادب، و ادامه دادن راهی که علیاکبر دهخدا آغاز کرده بود.
این گزارش، چاپشده در مجله سپید و سیاه در دهه چهل (۱۳ دی ۱۳۴۰) روایتی زنده و کمتر خواندهشده از زندگی، اندیشه و کار سترگ دکتر محمد معین است؛ مردی که نهفقط فرهنگ نوشت، بلکه خود به بخشی از فرهنگ ایران بدل شد.
بهراستی امروز برای حفظ زبان و حافظه جمعیمان، چه اندازه حاضریم زمان، آرامش و زندگیمان را هزینه کنیم؟
***
مردی در کشور ما، بیست سال تمام از عمرش را در چهاردیواری یک اتاق گذاشت تا توانست با عشق سرشاری که به مفاخر ادبی ملت خود داشت کتابی عظیم و بینظیر تدوین کند. این کتاب «فرهنگ فارسی» است که به همت اعجابآور مردی میانهسال، باریکاندام، محجوب، اما دانشمند و متفکر مدون گردیده و موجبات انتشارش نیز فراهم آمده است. همت بزرگ و خستگیناپذیر این استاد گرانقدر چنان است که در این بیست سال علاوه بر فرهنگ فارسی بیش از سی کتاب از متون قدیم یا زبانهای خارجی نیز به فارسی برگردانده، و علاوه بر آن کار سترگ تنظیم لغتنامه مرحوم استاد دهخدا را نیز بنا به وصیت آن مرحوم به عهده گرفته و در کار پایان بخشیدن به آن است…
او دکتر محمد معین، استاد دانشگاه و رئیس سازمان لغتنامه دهخدا است…
پدر فرهنگ فارسی کیست؟
دکتر معین چهلونه سال پیش در رشت در یک خانواده روحانی چشم به دنیا گشوده است. پدرش و جدش معینالعلما از روحانیون بزرگ آن شهر بودند که مریدان فراوانی داشتند. دکتر معین تحصیلات ابتدایی و سیکل اول متوسطه را در رشت به پایان رسانید و سپس برای ادامه تحصیل به تهران آمد. پس از ورود به تهران در مدرسه دارالفنون اسم نوشت و رشته ادبی را برای خود انتخاب کرد و در دوران تحصیل همیشه شاگردی برجسته و ممتاز به شمار میرفت. زیرا علاوه بر استعدادی که در ادبیات فارسی داشت، در عربی دارای معلومت و اطلاعاتی بود که حتی معلمین و استادانش را نیز به حیرت میانداخت. دکتر معین پس از اتمام دوره دبیرستان، به دانشسرای عالی رفت و در آنجا در دو رشته فلسفه و علوم تربیتی شروع به تحصیل کرد.
در سال ۱۳۱۴ پس از فراغت از تحصیل و انجام خدمت نظام به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب و رهسپار آن شهر شد. محیط آرام، ساکت و بیدغدغه اهواز فرصت مناسبی برای این دانشپژوه جوان بود تا دست به یک سلسله مطالعات ادبی بزند. او «حافظ» را برای این کار انتخاب کرد و ظرف چهار سال یک رساله تحقیقی و جالب درباره این غزلسرای بزرگ به رشته تحریر درآورد.
در همین زمان، عدهای از مستشرقین فرانسوی که برای حفاری به شوشش میرفتند، وارد اهواز شدند و معین با آنها آشنا شد. این آشنایی مسیر تازهای در پیش پای معین برای تحقیقات و مطالعات ادبی گشود. خودش تعریف میکند؛ «یک روز، رئیس هیأت که پیرمردی دانشمند و آشنا به تمدن باستانی ما بود، ضمن صحبت به من گفت لهجههای محلی ایران کمکم دارند مغلوب لهجه مرکزی میشوند. شاید دیری نپاید که دیگر اثری از این لهجهها باقی نماند و آن وقت…؟ او حرفش را برید. یک لحظه توی چشمهای من نگاه کرد و سپس چنین ادامه داد: وظیفه شما جوانهاست که یادگارهای لهجههای محلی را حفظ کنید.»
این توصیه راه، معین جوان و دانشخواه را روشن کرد. او تصمیم گرفت که زندگی خود را وقف ادبیات سرشار و غنی ایران کند و اصطلاحات، لغات، امثال و حکم زبان فارسی را در چهار گوشه مملکت جمع و تدوین نماید.
چند سال بعد که به تهران آمد و در دوره دکترای ادبیات نامنویسی کرد، بیشتر در این تصمیم راسخ شد. زیرا آشنایی او به زبانهای پهلوی پارسی باستان و اوستا آتش این اشتیاق را در او شعلهورتر ساخت.
از میان صدها داوطلبی که از طرف وزارت فرهنگ به استاد معرفی شدند تنها دکتر معین توانست موفق گردد و نظر استاد دهخدا را برای کار لغتنامه به خود جلب نماید.
همکاری با دهخدا
دکتر معین اولین ایرانی در رشته ادبیات فارسی است که موفق به اخذ دیپلم دکترا شده است. او در همان سالهایی که در دوره دکتری درست میخواند، در دانشکده ادبیات تدریس میکرد، و به همین جهت همیشه مورد توجه استادان و شاگردان خود بود و همه از هوش و استعداد و حافظه غریب او در ادبیات قدیم و جدید حیرت داشتند.
معین پس از آنکه در سال ۱۳۲۴ دکترای خود را از دانشکده ادبیات گرفت به توصیه مرحوم علامه قزوینی نزد استاد دهخدا رفت، تا با ایشان در کار تنظیم لغتنامه همکاری کند. داستان این آشنایی و همکاری جالب و شنیدنی است؛ در ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی ضمن مادهواحدهای بودجهای برای طبع و نشر لغتنامه دهخدا اختصاص داد. ضمنا در این قانون گفته شده بود که وزارت فرهنگ عدهای از اساتید دانشگاه و دانشپژوهان علاقمند را به استاد معرفی نماید تا او را در کار بزرگ و عظیمی که در پیش گرفته بود یاری دهند.
وزارت فرهنگ برای اجرای دومین قسمت از این قانون عدهای از دانشمندان و اساتید جوان و ازجمله دکتر محمد معین را برای همکاری با استاد دهخدا برگزید، اما استاد دهخدا برای پذیرفتن همکار جهت کار لغتنامه خیلی سختگیر و محتاط بود و تا از داوطلبان شخصا امتحان نمیکرد، آنها را نمیپذیرفت. معمولا در امتحان استاد که گاهی یک هفته تا دو ماه طول میکشید کمتر کسی میتوانست موفق بیرون آید و نظر آن علامه را برای همکاری جلب نماید. کما اینکه از میان صدها داوطلبی که از طرف وزارت فرهنگ به استاد معرفی شدند تنها دکتر معین توانست موفق گردد و نظر استاد برای کار لغتنامه به خود جلب نماید.
دکتر معین تعریف میکند:
«روزی که قرار شد من برای همکاری نزد استاد بروم، این موضوع را به عنوان مشورت با مرحوم علامه قزوینی در میان گذاشتم. مرحوم علامه بینهایت از این بابت خوشحال شد و مرا تشویق زیاد کرد که حتما آن را قبول کنم، مرحوم علامه ضمن صحبت به من گفتند: استاد مردی عصبی و تندخوست، به طوری که بعضی اوقات کار کردن با ایشان مشکل و حتی طاقتفرساست. شما باید به من قول بدهید و قسم بخورید که هیچگاه از تندخویی و عصبانیت استاد رنجش پیدا نکرده همکاریتان را قطع نکنید.
دکتر معین گفت:
«آن روز تا من قول ندادم و قسم نخوردم، مرحوم قزوینی دستبردار نشد، سرانجام قبول کردم و پیش علامه تعهد سپردم که تا پایان این کار بزرگ همچنان با پدر لغنتنامه همکاری کنم. دو هفته قبل از مرگ مرحوم دهخدا من این موضوع را پیش ایشان فاش کردم و گفتم که مرحوم علامه یکی از مشوقین من در همکاری با شما بود. وقتی مرحوم دهخدا این موضوع را شنید، سری تکان داد و گفت: لغتنامه دیگر مال من نیست، نیمی از آن به استاد علامه تعلق دارد… خدایش رحمت کند که چه مرد دوراندیش و نازکبینی بود…»
به ورثه خود وصیت میکنم که فیشهای چاپشده لغتنامه را که ظاهرا بیش از یک میلیون است و از الف تا یاء نوشته شده و یقینا یک کلمه دیگر بر آن نمیتوان افزود به عزیزترین دوستان من آقای دکتر معین بدهند که مثل سابق به چاپ برسد.
وصیتنامه دهخدا
به این ترتیب، نهتنها دکتر معین جزء همکاران نزدیک استاد دهخدا در کار لغتنامه درآمد، بلکه چنان اعتماد و اطمینان آن مرحوم را به خود جلب کرد که دهخدا قبل از مرگ ضمن وصیتنامهاش انجام کل لغتنامه را به ایشان واگذار نمود. مرحوم دهخدا در وصیتنامه خود که اینک جزء اسناد تاریخی مجلس شورای ملی است چنین نوشته است:
«وصیتنامه من راجع به فیشهای باقیمانده لغتنامه
به ورثه خود وصیت میکنم که فیشهای چاپشده لغتنامه را که ظاهرا بیش از یک میلیون است و از الف تا یاء نوشته شده و یقینا یک کلمه دیگر بر آن نمیتوان افزود به عزیزترین دوستان من آقای دکتر معین بدهند که مثل سابق به چاپ برسد و این زحمتی است جانکاه که اقلا معادل نصف تالیف است. دهم آبان ۱۳۳۴ – علیاکبر دهخدا.»
با مرگ مرحوم دهخدا، وظیفه دشوار دکتر معین دشوارتر شد. او ضمن کارهای متعددی که در زمینه شعر و ادبیات و لغات فارسی داشت، سرپرستی تنظیم و چاپ لغتنامه دهخدا را نیز به عهده گرفت و پیش برد…
«فرهنگ فارسی» چگونه تدوین شد؟
استاد جوان و گرانقدر ایرانی. ضمن انجام تعهد بزرگی که در قبال کار لغتنامه داشت، شخصا نیز به دنبال آرزوی دیرینها یعنی تدوین و چاپ فرهنگ فارسی رفت و سرانجام پس از بیست سال کار و کوشش شبانهروزی بدان جامه عمل پوشانید. او در مقدمه نخستین جلد فرهنگ فارسی چنین مینویسد:
«… پیر لاروسی، موسس لغتنامههای لاروس که معلم بود و ارادهای آهنین داشت هدف دیدرو و دالامبر را تعقیب میکرد و میگفت کتابی تالیف خواهم کرد که در آن هرکس به ترتیب الفبایی، همه معلوماتی را که امروزه مغز بشر را غنی میسازد به دست آورد. ثروتی که من کسب کردهام، آن را برای شخص خود به کار نمیبرم، و در این کار هم چیزی از دست نخواهم… زیرا تحقیقاتی که تنها فردی و شخصی باشد، قلب را تهی میکند و از نظر سعادت واقعی جز خودپرستی بیهوده به شمار نمیآید. نگارنده نیز هرچند چنین شایستگی را در خود نمیبیند، با گامهای آهسته به همان راه میرود و امید دارد که توفیق یابد…»
این در حقیقت ایدهآل و نشانهای از طرز تفکر دکتر معین است. او که قسمت اعظم زندگی چهلونهساله خود را بر سر این سودا گذاشته، هنوز هم در جستوجوی آموختن و اندوختن است تا همه آنها را در گنجینهای طلایی به نام «فرهنگ فارسی» به مفاخر ادبی سرزمین خویش بیفزاید. […]
«… نویسنده از دیرباز در اندیشه تالیف فرهنگی بود که نیازمندیهای نسل معاصر را رفع کند و برای تحقق این آرزو در مدت بیست سال از متون ادبی (شعر و نثر) و کتب و داستانهای متداول و همچنین از مکالمات روزانه اشخاص فیشهایی تهیه کرده که تاکنون تعداد آن از یک میلیون و سیصد هزار تجاوز کرده است. در ضمن طی مسافرتهایی متعدد از موسسات فرهنگنویسی ممالک خارجه (مانند لاروس در پاریس و بروکهاوس در ویسابدن) دیدار کرد و از نزدیک به روش کار آنان آشنا شد. در ملاقات با نویسندگان، شاعران، منتقدان، و هنرمندان رشتههای مختلف استفادهها برد و یادداشتها تدوین کرد. مدتی در موزههای باستانشناسی، نقاشی و طبیعی کشورهای مختلف (آمریکا، انگلستان، فرانسه، سوئیس، آلمان، بلژیک، هلند، ایتالیا، سوئد، فنلاند، شوروی) به مطالعه و تهیه یادداشت گذرانید. پس از تهیه مواد؛ سازمانی به نام سازمان فرهنگ فارسی به وجود آورد که گروهی از همکاران به طور مستمر و عدهای از یاران گاهگاه او را در این راه خطیر یاری و همراهی کردهاند…»
اگر این فیشها را در سطح مسطحی در کنار هم قرار دهیم، استان فارس با آن مفروش خواهد شد!
بد نیست بدانید:
- در فرهنگ فارسی دکتر معین بیش از ۲۵۰ هزار ماده [لغت اصلی و فرعی) مورد تفسیر و بحث واقع شده است.
- در این کار بزرگ گروهی از دانشمندان، اساتید دانشگاه، دانشجویان و افراد اهل فن، او را یاری و کمک کردهاند. بعضی از همکاران دکتر معین در کار تدوین فرهگ فارسی عبارتاند از مهندس کاظم جفردودی استاد دانشکده فنی و نماینده اسبق مجلس شورای ملی، ابراهیم پورداود استاد دانشگاه، حسن زرینپنجه استاد سهتار در هنرستان موسیقی، بدیعالزمان فروزانفر استاد دانشگاه، سعید نفیسی دانشمند معروف و عدهای از فضلا و دانشمندان دیگر…
- همسر، پدرزن و خواهرزن دکتر معین نیز او را در جمعآوری لغات و اصطلاحات مربوط کمک کردهاند.
- پدرخانم دکتر معین که محمدعلی امیرجاهد نام دارد، یکی از موسیقیدانان قدیمی و با ارزش ایران به شمار میرود که سالها نیز ریاست ادارات مختلف مجلس شورای ملی را به عهده داشته و موسس سالنامه پارس میباشد.
- علاوه بر اساتید ایرانی عدهای از دانشمندان فرانسوی، پاکستانی، افغانی، آلمانی، بلژیکی و انگلیسی نیز در جمعآوری لغات و اصطلاحات با دکتر معین همکاری به عمل آوردهاند.
- دکتر معین تا به حال بیش از ۳۰۰ هزار فیش از لغات، ترکیبات و معانی مختلف زبان فارسی را جمعآوری و در آرشیو مخصوصی قرار داده است.
- فیشها کاغذهای کوچکی به قطع ۱۰ در ۱۵ سانتیمتر میباشند که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در آرشیو مخصوص فرهنگ فارسی نگهداری میشوند.
- طرز نوشتن هر فیشی از این قرار است:
الف- لغت یا ترکیب یا اصطلاحی را در بالای فیش سمت راست مینویسند و زیر آن خطی میکشند.
ب- معنی آن را با ذکر مآخذ (فرهنگهای فارسی و عربی) برابر آن مینویسند.
ج- جمله یا عباراتی که آن لغت یا ترکیب در آن آمده نقل میکنند.
د- نام کتاب و مصحح و شماره طبع آن را با ذکر صفحه یادداشت مینمایند و این فیشها پس از آنکه مورد تایید و اصلاح دکتر معین واقع شد، به آرشیو فرستاده میشود تا در موقع مناسب به چاپ رسد.
- اگر این فیشها را در سطح مسطحی در کنار هم قرار دهیم، استان فارس با آن مفروش خواهد شد!
- دکتر معین، پدر فرهنگ فارسی به چند زبان زنده و مرده دنیا آشناست و این آشنایی کار او را در تهیه و تدوین لغات و اصطلاحات آسانتر کرده است. زبانهایی که دکتر معین میداند عبارتاند از: اوستا، پارسی باستان، پهلوی، عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، لاتین و سانسکریت.
- دکتر معین به اکثر کشورهای اروپایی، آمریکایی سفر کرده و در آنجاها علاوه بر جمعآوری مدارکی برای کار عظیم خود، یک سلسله کنفرانسهای ادبی و علمی ایراد نموده است.
- دانشگاه «پرینستون» از پدر فرهنگ فارسی دعوت کرده که برای یک سال تدریس به آمریکا برود، اما دکتر معین به علت اشتغال به کار تنظیم و تهیه فرهگ این دعوت را نپذیرفته و فقط قول داد که سه ماه برای دادن کنفرانس و تدریس ادبیات فارسی به آنجا برود.
- اولین فرهنگ فارسی دکتر معین که زیر چاپ رفته فرهنگ متوسط فارسی است که در چهار مجلد و شش هزار صفحه انتشار خواهد یافت. اولین جلد از این فرهگ چاپ و آماده انتشار است.
- موسسه مطبوعاتی امیرکبیر طبع و انتشار فرهگ فارسی دکتر معین را به عهده گرفته و این یکی از بزرگترین خدمات آن موسسه به عالم فرهگ کشور ماست.
۲۵۹
